1. Arloa kopurutan
2016an idatzizko 95 kexa aurkeztu dira segurtasun arloan, eta Arartekoak aldi horretan erregistratu dituen kexa guztien %4,40 da hori. Eragindako herri-administrazioak eta azpiarloak kontuan hartuta, honakoa izan da kexen banaketa:
Administrazioka:
• Tokiko Administrazioa 45
• Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazio Orokorra (Eusko Jaurlaritza) 40
Azpiarloka:
• Trafikoa 64
• Administrazioaren funtzionamendua eta
administrazio prozedura 17
• Herritarren eskubideak 7
• Herritarren segurtasuna 3
• Jokoak eta ikuskizunak 2
• Beste alderdi batzuk 2
Txostena itxi zen egunean, hurrengo egoeran zeuden urte horretan izapidetutako kexak:
Bestalde, honako azpi-arloetan 4 espediente izapidetu ditugu ofizioz:
• Atxiloketa zentroak 3
• Herritarren eskubideak 1
Aurreko urteetan bezala, 2016an kexa gehien jaso dituzten administrazioak Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila eta Bilboko Udala izan dira. Kexek Donostiako Udalari eta Gasteizko Udalari ere eragin diete, eta neurri txikiagoan beste udal batzuei.
Aurreko urteetan bezala, atal honetan emandako kopuruek ez dituzte jaso, bai legeak ezarritako baztertzeko kasuetako bat izateagatik, bai Espainiako Herriaren Defendatzailearen edo beste defendatzaile batzuen eskumenen eremuan egoteagatik, Arartekoak jorratu ezin izan dituen kexak.
Administrazioek euren jarduera zuzendu dute Arartekoak aurten aztertu dituen kexa batzuetan, izapidetzean jokaera ezegokiren bat hauteman ondoren.
Oro har, administrazioek modu onargarrian bete dute Arartekoarekin elkarlanean aritzeko betebeharra. Hala ere, erakunde honek bere lana egiteko zailtasunak izaten ditu oraindik. Arartekoak egindako galderei ez erantzuteak eta eskatutako informazioa emateko orduan egoten den atzerapenak jarraitzen dute izaten arazorik ugarienak. Horrelako egoera bat trafiko-araudia hausteagatik ezarritako zigorrari buruzko kexa batekin gertatu da. Izan ere, Guardiako Udalak ia-ia hiru urte behar izan ditu Arartekoaren eskaerari erantzuteko, eta gainera, bidali diguten informazioak ez die erantzuten erakunde honek egindako galdera guztiei. Beste kasu batzuetan, administrazioak ez ditu helarazten eskatutako dokumentuak; hori egin beharrean, Arartekoa bere bulegoetara gonbidatzen du, erakunde honek egokitzat jotzen dituen egiaztapenak bertan egin ditzan. Ez du azaltzen zergatik ezin dion erantzun eskaerari, erakunde honek adierazitako moduan. Arartekoaren iritziz, bere eginkizunak burutzeko behar duen informazioa eskuratzeko ordenamendu juridikoak hainbat bide aurreikusten dituen arren, horietako bat edo bestea hautatzea erakunde honi ez beste inori dagokio. Horrek ez du eragozten, hala dagokionean, beste bide batzuk erabiltzeko aukera aztertzea, administrazioak horretarako arrazoiak azaltzen dituenean. Arartekoak berriro esan behar du bere eskaeretan azaltzen diren kontuei erantzunik ez ematea edo erantzun eskasak ematea oztopo handia direla legez esleitutako eginkizunak behar bezala betetzeko; gainera, horrek modu larrian kaltetzen ditu ordenamendu juridikoak beren interesak defendatzeko eskura jartzen dizkien tresnetako bat erabiliz erakunde honetara jotzen dutenen eskubideak. Aipatutako arazoetako batzuk Arartekoaren 2016ko abenduaren 20ko Ebazpenean azaldu dira.
2. Kexarik aipagarrienak
2.1. Herritarren eskubideak
2016an izapidetu ditugun kexak, funtsean, polizia-funtzioaren erabilerari buruzkoak izan dira. Horren inguruan, beste urte batzuetan azaldutakoen antzeko kontuak planteatzen dira oraindik ere, hala nola kexen barne ikerketa, indarraren erabileraren kontrola eta atestatuen eta administrazio salaketen edukiaren kontrola, horiek arrazoitzen dituzten egitateei dagokienez. Horretaz gain, aurten, atxiloketek eta bide publikoan identifikazioek eragin dituzte kexa batzuk.
Aurreko epigrafean aipatu dugun Arartekoaren 2016ko abenduaren 20ko Ebazpenak kontu horietako zenbait jaso dituen kexa bat aztertu du. Kexa horretan ertzain batzuen jarduera salatu zen. Izan ere, ertzainek adingabe bat atxilotu zuten, frogarik gabe, eman ez zituen tratu txarren ustezko delituagatik. Adierazi zenez, gogoeta hori oinarri hartuta, Adingabeen Fiskaltzak atxiloketaren ondorioz bideratutako atariko eginbideak behin-behinean largestea erabaki zuen, adingabea salatutako ekintzen egilea izan zela esateko daturik ez zegoela ulertuta. Era berean, kexak salatzen zuen ertzainek indarra erabili zutela adingabea atxilotzeko, bere gauzak arakatu zituztela, eskuburdinak jarri zizkiotela eta gertatutakoarekin bat ez zetorren gertakarien bertsioa eman zutela. Halaber, kexaren arabera, ez ziren errespetatu behar besteko bermeak, ez atxiloketan, ezta adingabea Ertzaintzaren bulegoetara eramateko orduan ere.
Era berean, musikari profesional batek aurten aurkeztutako kexa azpimarratu behar da. Hain zuzen ere, Donostian, bide publikoan gitarra jotzen ari zenean, udaltzainek atxilotu egin zuten, desordena publikoen ustezko delituagatik. Kexan azaldu zenaren arabera, atxiloketa arrazoirik gabekoa zen. Izan ere, atxiloketaren ondorioz bideratutako atestatutik eratorritako eginbideak izapidetzeaz arduratu zen instrukzio-epaitegiaren erabakian agerian utzi zuten ez zegoela nahikoa frogarik kexagileak delitua egin zuela esateko. Udaltzainek, beren aldetik, euren jarduera justifikatu zuten. Azaldu zutenez, musikariak baimenik gabeko jarduera bat egiten ari zen; ez zion kasurik egin udaltzainek agindutakoari, jotzeari uzteko esan ziotenean; ez zuen identifikaziorik erakutsi nahi izan; modu aktiboan aurka egin zien eta hitzez adoretu zituen bertan bildutakoak udaltzainen kontra. Halaber, adierazi zuen, egitateak desordena publikoen delitua zirela onartu ezin izan arren, bere iritziz, desobeditze-delituaren eta udaltzainei aurre egitearen zantzuak egon bazeudela.
Aurten ere, zalantzan jarri da poliziaren esku-hartzea, gaixotasun mentala duen herritar bati dagokionez. Esku-hartzea osasun-sistema publikotik jasotako eskaera bati erantzunez burutu zen, hain zuzen, pertsona bat bere borondatearen aurka ospitalizazio psikiatrikoko unitate batean sartzen laguntzeko eskatu zuten. Kexaren arabera, poliziaren jarduera, herritarraren erresistentziari erantzuteko, eta pertsona horri emandako tratua giza duintasunaren aurka zegoen, ez baitzuen kontuan hartzen horrelako gaixotasunak dituztenen berariazko egoera. Izan ere, pertsona horiek ez dute kontrolik, emozio-egoera eta burua orekan mantentzeko behar duten medikazioa utzi dutelako, kasu horretan gertatu zen bezala. Azaldu zenez, udaltzainek indarra erabili zuten eta herritarra hiru orduz lurrean etzanda zegoen, bilurtuta, uniformez jantzitako udaltzain batzuk bere gainean eserita eta beste batzuk zutik, uniformerik gabe, anbulantzia iritsi eta ospitale zentrora eraman zuten arte.
Aurten, herritar batek aholku eske jo du Arartekora, zer egin behar duen jasandako kalteengatik ordaina jasotzeko galdetuz. Azaldu duenez, Mexikoko agintariek, Estatu Batuen errekerimenduari kasu eginez, ez zioten utzi Mexikon sartzen, opor egun batzuk pasatzeko. Kexagilearen arabera, dirudienez, ez zituzten ezabatu egitate batzuengatik atxilotu ondoren jasotako datu polizialak, 2012an Auzitegi Gorenak kexagilea errugabetu zuen arren. Erakunde honek jaso zuen informaziotik ondorioztatu zenez, datu horiek INTERPOL erakundeari eman zitzaizkion eta Estatu Batuek hortik atera zituzten. Ondorioz, herritar horri ez zitzaion baimenik eman Mexikon sartzeko. Gardentasunari, parte-hartzeari, gobernu onari eta datuak babesteari buruzko atalean kexari buruzko informazio zehatzagoa eskaini da.
2016an izapidetu ditugun kexek erakutsi dute bete gabe jarraitzen dutela erakunde honek aparteko mugaketak saihesteko eta, horiek gertatuz gero, hauteman ahal izateko proposatu dituen prebentzio eta kontrol mekanismoetako askok. Urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorrean jaso dira nagusiki. Ondorengo 4.3. idatz zatian, gabezia horietako batzuk azalduko dira.
2.2. Administrazioaren funtzionamendua eta administrazio prozedura
Azpimarratu behar da erakunde honek Bilboko Udalari egin dion iradokizuna, poliziak egiten dituen bizikidetza txostenei buruz (Arartekoaren 2016ko apirilaren 12ko Ebazpena). Gizarteratzeari buruzko atalean horri buruzko informazio zabalagoa eskaini da.
2.3. Herritarren segurtasuna
Aurtengo kexek, berriz ere, segurtasun gabeziari egin diote erreferentzia. Aipatu nahi dugu jabeen erkidego batzuek aurkeztutako kexa, Bilboko Juan de la Cosa kalean, eta, oro har, Santutxu auzo osoan, herritarren segurtasunik eza eta bizikidetza-arazoak direla eta. Herritarren arabera, auzoan ugaritu ziren delitu-ekintzak eta gizalegearen aurkako jokabideak espazio publikoan, eta horrekin erlazionatu zuten segurtasun gabezia. Kexa jarri zuten komunitateek onartu zuten Ertzaintzak eta Bilboko Udaltzaingoak erantzun egokia eman zietela gertaera zehatzen aurrean bizilagunek egindako errekerimenduei. Dena den, uste zuten poliziaren ikerketa puntualak ez zirela nahiko gorabehera horiek adierazten zuten arazo orokorra konpontzeko. Adierazi zuten bezala, legez kanpoko jardunak berriz ere errepikatzen ziren polizia bertatik aldentzen zenean. Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila eta Bilboko Udalak jakinarazi zuten kexa jaso ondoren Ertzaintzak eta Bilboko Udaltzaingoak jarduera osagarri batzuk burutu zituztela eta prebentzio neurriak hartu zituztela. Jasotako informazioarekin bat, nabarmen hobetu zen salatutako egoera. Arartekoak arazoa bideratu egin zela ikusi arren, aldi berean, adierazi zuen polizia-zerbitzu biek batera kasuaren jarraipena egin behar zutela, modu koordinatuan, hartutako neurrien egokitasuna ebaluatzeko, ordenamendu juridikoak eskubideen erabilera askea babesteko, herritarren segurtasuna bermatzeko eta arau-hauste penalak egitea prebenitzeko esleitzen dizkien eskumenen babespean. Halaber, segurtasun publikoaren arloan agintzen duten koordinazio-printzipioak eta emaitzak ebaluatzeko irizpideak erabili behar zituzten, horrelakoak berriz gertatzea saihesteko [Espainiako Konstituzioaren 104.artikulua, martxoaren 13ko 2/1986 Lege Organikoaren 11. artikulua, Euskal Herriko Poliziari buruzko uztailaren 17ko 4/1992 Legearen 3. eta 27. artikuluak, eta Euskadiko Segurtasun Publikoaren Sistema Antolatzeko ekainaren 28ko 15/2012 Legearen 3.1.e), 3.3, 5.c) eta 6. artikuluak].
Zigortzeko araubideari buruzko kexak aurten ere jaso dira, batez ere, prozedura izapidetzearekin zerikusia duten kontuak salatu dituztenak.
2.4. Trafikoa
Iaz bezala, Bilboko TAO eremuko egoiliarren araubidetik zenbait ibilgailu baztertu dira, eta bazterketa hori salatu duten kexak jaso ditugu. Izan ere, Trafikoa eta Aparkalekua arautzen dituen Ordenantzak (TAO/OTA) aipatu araubidean sartu dituen kategorien antzeko ezaugarri teknikoak dituzte araubidetik baztertzen diren egoiliarren ibilgailu horiek, eta erabilera irizpide berberei erantzuten diete, erabilera partikularrerako ibilgailu gisa. Horixe gertatzen da furgoneta jakin batzuekin. Kontua da, trafikoko araudiaren arabera, ordenantzan onuradun gisa jaso ez diren kategorietan daudela sailkatuta ibilgailu horiek, eta horretan oinarritzen da bazterketa. Bilboko Udala emandako arrazoiak ikusita, Arartekoaren iritziz, ibilgailu horiek baztertzea ez dago justifikatuta. Hori dela eta, Arartekoak gomendioa eman dio udalari berriz azter dezala bere ordenantza eta aipatutako araubidea zabal dezala, irizpide orokor batzuk (zerbitzuaren onuradunak diren ibilgailuen zehaztapenaren oinarri direnak), baita araubide horren xedea ere, betetzen dituzten ibilgailu guztiak barnean hartzeko (Arartekoaren 2016ko martxoaren 8ko Ebazpena).
Antzeko gomendioa egin dio Arartekoak Bilboko Udalari: ordenantza bera azter dezala, enpresako ibilgailua esleituta duten eta aldi berean ibilgailu partikularra duten egoiliarrei araubideen artean bata ala bestea hautatzeko aukera emateko, horrela, egoiliarren araubideari onura atera diezaioten (Arartekoaren 2016ko maiatzaren 17ko Ebazpena). Kexa egoiliar batek jarri zuen, udalak, ibilgailu partikularra izateagatik, ukatu baitzion egoiliar txartela esleituta zuen enpresako ibilgailurako. Kexagileak adierazi zuenez, ez zuen eskatu egoiliar txartela ibilgailu partikularrean jartzeko, horretarako eskubidea izan arren, behar ez zuelako; izan ere, ibilgailua garajean aparkatzen eta gordetzen zuen. Hala ere, enpresako ibilgailua bide publikoan utzi behar izaten zuenez, egoiliar txartela eskuratu nahi izan zuen.
2016an, berriz ere, zalantzan jarri da aipatutako ordenantzak ezartzen dituen baldintza: pertsona desgaituak ibilgailua gidatu behar izatea, desgaitasunen bat duten pertsonen ibilgailuak salbuespenezko araubidera bildu ahal izateko (36. eta 37.1. artikuluak). Erakunde honek bi aldiz eman zuen bere iritzia gai horren inguruan, hain zuzen, Bilboko Udalari egindako gomendioetan, aipatutako araubidea hedatzeko eta ezinduentzako aparkaleku txartel bakarraren titularrak barnean hartzeko (Arartekoaren 2014ko urriaren 30eko Ebazpena eta urriaren 29ko 24/2004 Gomendioa). Gomendioak ez ziren onartu. Hala ere, aurten gaiarekin zerikusia duen kexa bat jaso dugunez, egokia iruditu zaigu kontua berriro planteatzea, udalak horren inguruan berriz hausnar dezan. Arartekoaren iritziz, aurten onetsi den martxoaren 22ko 50/2016 Dekretuak, desgaitasuna duten pertsonentzako aparkatze-txartela arautzen duenak, sendotu egiten ditu gomendioen oinarri gisa erabilitako argudioak. Udalak, hala ere, oraindik ez du onartu erakunde honen irizpidea.
Era berean, aurten jasotako kexen artean, trafiko-istripu bati buruzko polizia txostenaren edukia zalantzan jarri zuen kexa nabarmendu behar da. Kexa horretan adierazitakoaren arabera, instruktore taldeak istripuaren balizko kausari buruzko hipotesi bat egiteko oinarri hartu zituen egitateak ez zetozen bat benetan gertatu zenarekin, eta gainera, ibilgailuek jasandako kalteak eta istripuaren balizko bilakaera, txostenean grafikoaren bidez adierazi zena, ez ziren bateragarriak hipotesi horrekin. Arartekoak askotan azpimarratu du poliziaren dokumentuak eta erregistroak ahalik eta arreta handienarekin bete behar direla, eta ahalik eta fideltasun eta zehaztasun handienaz islatu behar dituztela jardueraren inguruko xehetasunak. Erakunde honek adierazi du, era berean, polizia-txostena egin duten udaltzainek trafiko-istripua ikusi ez badute, idatziz jaso behar dela udaltzainek ez dutela istripua ikusi, istripua gertatzeko arrazoiaren gainean ezarritako hipotesia behar beste justifikatu behar dela, hipotesi bat dela adierazi behar dela, udaltzainek hipotesia egiteko kontuan hartu dituzten elementuak zehaztu behar direla eta elementu horietatik egin den baloraziora iristeko arrazoiak azaldu behar direla. Arartekoaren iritziz, funtsezkoa da txostenek goian adierazitako zehaztapenak jasotzea, bai eragindakoek, bai txostenaren hartzaile izan daitezkeen beste pertsona batzuek zehatz jakin dezaten zer gertatu den. Era berean, funtsezkoa da istripuaren ikerketatik abiatuta udaltzainek egin duten hipotesiaren arrazoiak ere azaltzea txostenetan. Administrazioak kontuan hartu behar du eginkizun horretan ibilgailuen aseguru-etxeek eta organo judizialek beraiek dokumentu horiei ematen dieten garrantzia, balizko erantzukizunen froga gisa erabiltzen dituztelako. Horren ildoan, Arartekoak gomendio bat egin dio aurten Gasteizko Udaltzaingoari, trafiko-istripu bati buruzko txostena berrikus dezala, txostenaren zuzentasunari buruz planteatutako zalantza guztiak argitu ditzala eta, hala badagokio, agiri horren edukia berrikuspenaren emaitzari egokitu diezaiola (Arartekoaren 2016ko ekainaren 17ko Ebazpena). Gasteizko Udalak gomendioaren zati bat baino ez du bete. Izan ere, berrikusi egin du txostena, baina ez du edukia egokitu berrikuspenaren ondorioen arabera eta gomendioan emandako jarraibideen arabera.
Gainerakoan, 2016an izapidetu ditugun hainbat kexa, aurreko urteetan bezala, zigortzeko araubideari buruzkoak izan dira, eta prozedurarekin zerikusia duten arazoak aipatu dituzte gehienbat. Kontu horren inguruan gai errepikatuak agertu dira, hala nola jakinarazpenak egiteko modua eta arau-hausteen froga, baita beste gai batzuk ere, adibidez, zehapena eragin duten egitateak eta bete ez den agindua, zigorra ezartzeko erabilitakoa, bat ez etortzea. Azken hori eta benetan zigortu zen arau-haustearen frogari buruzko kontua Bilboko Udalari egindako gomendioan aztertu dira, zigor bat efekturik gabe utz dezan (Arartekoaren 2016ko uztailaren 7ko Ebazpena).
Eragindako administrazioek euren jarduera zuzendu dute aurten izapidetu ditugun eta jokaera ezegokiren bat jaso duten kexa batzuetan. Adibidez, Erandioko Udalak onartu du Arartekoaren gomendioa, neurri egokiak har ditzala kale batean ezarritako oinezkoentzako araubidea, oinezkoentzako kale horrekin elkartzen den beste kale bateko espaloian aparkatzeko eta salgaien deskarga egiteko debekua, eta gune bietako bide-segurtasuna bermatzeko (Arartekoaren 2016ko otsailaren 22ko Ebazpena).
3. Arauzko testuingurua
2016an, honako hauek jarri dira indarrean: Trafikoari, Ibilgailu Motordunen Zirkulazioari eta Bide Segurtasunari buruzko Legearen testu bategina, urriaren 30eko 6/2015 Legegintzako Errege Dekretuaren bidez onartu dena; eta uztailaren 9ko 17/2015 Legea, Babes Zibilaren Sistema Nazionalarena.
Era berean, abenduaren 23ko 10/2015 Legea, Jendaurreko Ikuskizunen eta Jolas Jarduerena, atera da aurten.
Beste arau batzuk ere onartu dira 2016an. Horien artean, aipatzekoak dira apirilaren 21eko 5/2016 Legea, Larrialdiak Kudeatzeko Legea aldatzekoa onartu duena; uztailaren 27ko 120/2016 Dekretua, Euskal Autonomia Erkidegoan jokoaren erregelamendu orokora onesten duena; eta martxoaren 22ko 50/2016 Dekretua, desgaitasuna duten pertsonentzako aparkatze-txartela arautzen duena.
4. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
4.1. Ofiziozko espedienteak
2016an izapidetu ditugun ofiziozko jardunbideak atxiloketa zentroen egoera aztertzeari zuzenduta egon dira. Horretaz gain, atxiloketari buruz eta poliziaren jardueretako berme sistemari buruz Arartekoak egindako gomendioak betetzen ote diren aztertu dugu. Hurrengo 4.4. idatz zatian, aipatu jardunbideen laburpena egingo dugu.
Halaber, aipatu behar da ofiziozko jarduera bat, Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Sailak ertzain-etxe batean gertatutakoa –atxilotu baten heriotza– argitzeko abian jarri zuen barne ikerketaren jarraipena egitea xede duena.
4.2. Txosten berezien segimendua
Atxiloketa zentroetara egindako bisitaldiek eta kexak izapidetu bitartean bildutako informazioak eremu horri lotutako Kalabozoak, Ertzaintzaren eta Udalen atxiloketa egoitzak (1991) txosten bereziaren jarraipena egitea ahalbidetu digute.
Erakunde honen irizpena, txostenean jasotakoa betetzeari buruz, 4.4. atalean ageri da laburtuta.
4.3. Gomendio orokorren segimendua
Aurten Arartekoak izapidetu dituen kexek, ofiziozko jarduerek eta atxiloketa zentroetara egindako ikuskapen-bisitaldiek urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorraren jarraipena egitea ahalbidetu digute. Gomendio horretan, Arartekoak bere ibilbidearen hasieratik segurtasun arloan formulatu dituen gomendio gehienak bildu dira.
Polizia jardueren barne ikerketetan gabezia handiak antzematen jarraitzen dugu (II.1.1. idatz-zatia). Ikerketaren urritasuna eta ikerketa eza dira oraindik ere irauten duten arazoetako batzuk. Gainera, eremu horretan jarduera protokolo argiak eta zehatzak ezarri gabe jarraitzen dutela egiaztatu da.
Oraindik ez da behar bezala betetzen polizia kideen identifikazioari buruz formulatu dugun gomendioa: polizia funtzionarioek polizia uniformean identifikatuko dituen zenbakia edo erreferentzia erakuts dezaten (V. atala). Kasu batzuetan gomendioa ez da betetzen uniformeak identifikaziorik ez duelako, horixe da, adibidez, Arartekoak aurten bisitatu dituen Zornotzako eta Portugaleteko udaltzainen kasua. Besteetan, aldiz, eramaten den identifikazioa ez da nahikoa, Ertzaintzan, oro har, gertatzen den bezala. Arartekoak errepikatzen jarraitu behar du zenbakia inolako zalantzarik eragin gabe egon behar dela ikusgai, herritarrek polizia-agenteekin harremanak normalean izaten dituzten distantziatik.
Halaber, berriz atzeman ditugu gomendioak betetzen ez dituzten egoerak, prebentzio eta kontrol mekanismoak jartzeari dagokionez. Aurreko urteetan bezala, aurten, honako egoera hauetan antzeman ditugu gomendioak betetzeko arazoak: barne ikerketak; indarra erabiltzea eta horren barne kontrola; argiketen eta administrazio-salaketen edukia, eragin dituzten egitateak islatzeko moduari dagokionez; eta atxiloketen kontrola (II.1.1, II.2.1 eta II.2.3 atalak, baita II.2.2 atala ere, erakunde honen iritziz, atxiloketa gertatzen den guztietan aplika daitekeena).
Atxiloketa zentroetara egindako bisitaldiek, modu berean, aipatu gomendio orokorraren III. atalean eta “ Miaketa pertsonalaren dilijentzia poliziaren bulegoetan” Gomendio Orokorrean (2001eko ohiko txostena) formulatu genituen irizpideen jarraipena egitea ahalbidetu digute. 4.4. idatz zatian laburtuta jaso dugu segimendu horren emaitza.
Trafikoari dagokion azpiarloan jarraitu dugu egiaztatzen zigortzeko prozeduretan jasotzen den arrazoiketak ez dituela beti betetzen “Trafikoa, ibilgailu motordunen zirkulazioa eta bide segurtasuna: aurrez taxututako ereduen erabilera zehapen prozedurak tramitatzean. Zenbait arazo defentsarako eskubidearen inguruan” gomendioan (2003ko ohiko txostena) adierazi genituen eskakizunak.
4.4. Ikuskapen bisitak
2016an Ertzaintzaren Getxoko eta Udaltzaingoaren Portugaleteko atxiloketa-zentroak bisitatu ditugu, baita Zornotzako Udaltzaingoaren polizia-etxea ere. Azken zentro horrek ziegarik ez duenez, bertako udaltzainek gauzatzen dituzten atxiloketak Ertzaintzak bideratzen ditu, eta berak zaintzen ditu atxilotuak Ertzaintzako bulegoetan.
Ertzaintzaren eta Portugaleteko Udaltzaingoaren atxiloketa-zentroetako instalazioak, oro har, egokiak dira esleituta duten eginkizuna betetzeko. Bisitaldiaren egunean, bi zentroetako garbitasun eta mantentze egoera onargarriak ziren. Hala ere, ez batak ez besteak ez dute adin txikikoen zaintzarako berariazko gelarik, urtarrilaren 12ko 5/2000 Lege Organikoak (17.3 artikuluan) eskatu bezala. Erakunde honek bisitatu dituen Ertzaintzaren atxiloketa zentro guztietan gertatzen da.
Ertzaintzaren zentroak atxiloketaren bideo-grabaketa sistema bat du, funtsean, 2006ko ohiko txostenean (I. atala, 7.1. idatz zatia) aztertu genuen ereduari dagokiona. Gure ikuspuntuaren arabera, aztertutako sistemak ez ditu betetzen mekanismo horrek eraginkorra izateko eduki beharko lituzkeen baldintza guztiak, urriaren 6ko 81/1999 Gomendioan adierazi genuen moduan (1999ko ohiko txostena, II. atala, 7.2. idatz zatia). Hala ere, beste zentro batzuekin alderatuta, kamerek grabatzen duten eremutik kanpo geratzen da polizia-ibilgailuak polizia-etxearen barrutian egiten duen ibilbidearen tarte bat. Gainera, erreserbatutako elkarrizketaren grabaketa jasotzen du irudietan. Horrek ez ditu bermatzen jarduera horren berezko ezaugarriak diren pribatutasuna eta isilpekotasuna. Zentroak ez ditu txertatu, oro har, atxiloketen bideo-grabaketari buruzko proposamen berriak, “Inkomunikatutako atxiloketaren eremuko berme sistemari buruzko azterlana eta hobekuntza proposamenak” ikerketan (2010eko ohiko txostena) eta urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorrean (III.8. idatz zatia) jaso ditugunak. Era berean, ez du bermatzen grabatutako jardueretatik erator litezkeen balizko administrazio eta zigor erantzukizunen preskripziorako gehienezko denbora-mugan zehar gordetzea grabatutako materiala, eta, xede horietarako, ez dituzte kontuan hartzen giza eskubideak bermatzeko erakundeek (Arartekoa bezalakoek) esku hartzeko duten epea. Babesten ditugun irizpideetatik urruntzen da hori, eta mekanismo honen izaera bermatzailea mugatzen du.
Portugaleteko Udaltzaingoaren zentroko ziegak dauden gunean, aldiz, ez dago bideo-grabaketa sistemarik.
Portugaleteko Udaltzaingoaren atxiloketaren liburu biak (adingabeena zein adinez nagusiena) eskuz betetzen dira. Orri bakoitza atxiloketa bati egokitu arren, liburuak urtekoak ez direnez, ezin da edozein unetan kontsulta bakar baten bidez urtean zehar egindako atxiloketen kopurua ezagutu, erakunde honek gomendatzen duen bezala. Era berean, ez dira atxiloketaren jarduera nagusiak erregistratzen, nahiz eta erregistratuta ez daudenetako batzuk atxiloketarekin lotutako beste erregistro eta dokumentu batzuetan ageri diren.
Zornotzako Udaltzaingoak, aldiz, ez du berariazko libururik atxiloketak erregistratzeko, atxiloketetan burutzen diren jardueretako batzuk beste erregistro batzuetan jasota geratzen diren arren. Polizia-kidego horrek ez du adingabeen atxiloketei buruzko libururik, uztailaren 30eko 1774/2004 Errege Dekretuak, adingabeen erantzukizun penala arautzen duen urtarrilaren 12ko 5/2000 Lege Organikoa onartzen duenak, hala eskatu arren (3.5 artikulua).
Erakunde honek bisitatu zituen Ertzaintzaren zentroan eta Portugaleteko Udaltzaingoaren zentroan burututako atxiloketak, oro har, behar bezala zeuden bideratuta, horien erregistroak behar bezala beteta eta dilijentziak arrazoizko denboran eginda. Hala ere, zenbait disfuntzio hauteman genituen. Ondorioz, gogorarazi beharra daukagu ahalik eta zehaztasun eta xehetasun handienaz islatu behar dela nola gertatu den atxiloketa, bat ez etortzeak saihestu behar direla eta eremu horretan gerta daitezkeen balizko hutsegiteak ezagutzea eta zuzentzea ahalbidetuko duten neurriak hartu behar direla (urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorraren III.6. idatz zatia).
Ertzaintzaren zentroan begiratu genituen eskubideei buruzko informazio aktek, oro har, ez zituzten betetzen Prozedura Kriminalaren Legearen 520. artikuluko eskakizunak, izan ere, kasu batean izan ezik, atxiloketa arrazoitzeko egitateen kalifikazio juridikoaz eta ez egitateez informatzen zuten. Erakunde honek urtero ohartarazten du Ertzaintzaren zentroetan errepikatzen den praktika horren inguruan, hala ere, zuzendu gabe jarraitzen dute. Aktak egiteko Ertzaintzak erabiltzen duen ereduan oraindik ez dira aplikatu urriaren 5eko 13/2015 Lege Organikoan jasotako eskakizunak, doako laguntza juridikoa eskatzeko prozedurari eta berau eskuratzeko baldintzei buruz daukan informazioari dagokionez, eta, egokia den kasuetan, lege-laguntzarako eskubideari uko egiteari dagokionez. Ertzaintzaren zentroan, atxilotuari ez zaio uzten akta eskura izaten atxiloketak iraun bitartean, aipatu lege organikoak eskatzen duen bezala; izan ere, dokumentua kentzen zaio behin eskubideen berri ematen zaionean, eta ez zaio berriro ematen atxiloketa amaitzen den arte. Portugaleteko Udaltzaingoaren zentroan, berriz, aktak atxilotuaren eskuetan egon daitezke.
Bisitatutako hiru zentroetako batean ere ez zaio atxilotuari ematen, atxiloketaren unean bertan, momentu horretan bere eskubideei buruz ahoz ematen zaion informazioa jasotzen duen dokumenturik. Era berean, Ertzaintzaren zentroan eta Portugaleteko Udaltzaingoaren zentroan, atxilotuari ez zaio lege-laguntza ematen atxiloketaren lehen unetik, Arartekoak urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorrean adierazitako moduan (III.1. eta III.2. idatz zatiak).
Ertzaintzaren zentroan, egin den gorputz-miaketa mota baino ez da idatziz jasotzen, modu orokorrean, zehazki zer izan den zehaztu gabe eta modu horretara egiteko arrazoiak azaldu gabe, miaketa biluzik egiten denean salbu. Portugaleteko Udaltzaingoaren kasuan, ez da jasota geratzen miaketa mota, ez nola egin den, ezta modu batera edo bestera egiteko arrazoia ere. Zornotzako Udaltzaingoak ere ez du jasota uzten atxilotzeko unean egiten den gorputz-miaketari buruzko informaziorik. Hiru zentroetako jokatzeko moduak urruntzen dira gure gomendioetatik (urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorraren III.5. idatz zatia eta “Miaketa pertsonalaren dilijentzia poliziaren bulegoetan” izenburuko dokumentua).
Bisitaldietan, era berean, martxoaren 30eko 4/2015 Lege Organikoa, herritarren segurtasuna babestekoa, aplikatzeko moduaren jarraipena egin dugu, poliziaren bulegoetatik kanpo egindako identifikazioei eta gorputz-miaketei dagokienean (16. eta 20. artikuluak). Hiru zentroetan aztertu ziren identifikazioei dagokienez, burututako jarduerak ez ziren erregistro-liburuan jasota geratu, aipatu lege organikoak hala eskatzen duen arren. Zentroetako batzuetan, ez ziren jasota uzten jardueren arrazoiak, inguruabarrak eta iraupena, legeak hala agindu arren. Portugaleteko Udaltzaingoaren kasuan, aipatutako erregistroetan ez zeuden jasota udaltzaingoaren bulegoetatik kanpo egindako identifikazioaren ordua eta tokia, aipatutako pertsonak izapidea egiteko udaltzaingoaren bulegoetara eramateko zein identifikazioa egiteko arrazoiak, ezta esku hartu zuten agenteak ere. Erakunde honen iritziz, datu horiek guztiak jaso beharko lirateke, beste erregistro batzuetan baldin badaude ere. Horretaz gain, Udaltzaingoaren zentro bietan, ez ziren betetzen martxoaren 30eko 4/2015 Lege Organikoak ezarritako betebeharra: hilean behin, egindako identifikazioen laburpen bat Fiskaltzara bidaltzea, bakoitzean erabilitako denbora adierazita. Emandako informazioarekin bat, Zornotzako Udaltzaingoak uko egiten dio identifikatutako pertsonari identifikazioaren egiaztagiria emateko beharrari, eta ez du aparteko erregistrorik adingabeen identifikazioak jasotzeko.
5. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
5.1. 2016an kexa gehien jaso dituzten administrazioak Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Saila eta Bilboko Udala izan dira, eta Donostiako eta Gasteizko Udalak daude horien atzetik. Administrazioek euren jarduera zuzendu dute jokaera ezegokiren bat egon den zenbait kexatan. Oro har, Arartekoarekin elkarlanean aritzeko duten betebeharra modu onargarrian bete dute. Hala ere, erakunde honek jarraitzen du zereginak egoki betetzeko oztopoak izaten, eta horrek kaltetzen ditu ordenamendu juridikoak euren eskubideak babesteko eskura jarri dizkien mekanismoak erabiliz Arartekora jotzen duten pertsonen eskubideak. Arartekoak egindako galderei ez erantzutea, informazioaren bidalketa atzeratzea eta eskatutako agiriak ez bidaltzea arazo ugarienak izaten dira, aurreko urteetan bezala.
5.2. Aurten izapidetu ditugun kexek polizia-funtzioaren erabilerari buruzko kontu errepikatuak azaldu dituzte berriz ere; hala nola, ustez ezegokiak diren jardueren barne ikerketa, indarraren erabilera eta horren barne kontrola, atestatuen eta administrazio salaketen kontrola, horiek arrazoitzen dituzten egitateei dagokienez. Horretaz gain, atxiloketekin, bide publikoan identifikazioekin eta gaixotasun mentala duten pertsonekin burututako jarduerekin zerikusia izan dute aurten jasotako kexa batzuek. Arartekoaren 2016ko abenduaren 20ko Ebazpenean kontu horietako batzuk aztertu dira.
5.3. Oro har, atxiloketei dagokienez, ez dira ezarri prebentzio eta ondorengo kontrol mekanismoak, erakunde honek gomendatu dituenak, lege urraketa txiki batengatik askatasunerako funtsezko eskubidea arrazoirik gabe mugatzea, baita askatasuna kentzea bezalako zigor larria neurriz gain jartzea ere saihesteko, zigor-arloko jurisdikzioak atxilotzea eragiten duten delitutzat jotzen ez dituen egitateen kasuetan, atxilotuaren erantzukizuna frogatu ezin denean, eta agenteek baloratu balituzte, atxiloketa burutuko ez zuketenean (urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorra, II.2.2. idatz zatia, atxiloketa gertatzen den guztietan aplika daitekeena).
5.4. Oraindik ez dira ezarri indarraren erabilera eta atestatuen eta administrazio salaketen edukia gainbegiratzeko Arartekoak gomendatu dituen mekanismoak. Oro har, erakunde honek poliziaren praktikak gainbegiratzeko gomendatu dituen tresna gehienek ere (urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorraren II. atala) ezarri gabe jarraitzen dute. Ikerketaren kasu zehatzean, aurreko urteetan hauteman ditugun gabeziek hor jarraitzen dute. Ikerketaren urritasuna eta ikerketarik eza dira oraindik ere antzeman diren arazoetako batzuk. Gainera, eremu horretan jarduera protokolo argiak eta zehatzak ezarri gabe jarraitzen dutela egiaztatu da.
5.5. Arartekoak egiaztatu du oraindik ez dela betetzen formulatu dugun gomendioa, polizia funtzionarioek polizia uniformean identifikazio-zenbakia edo erreferentzia eraman dezatela (urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorraren V. atala). Berriro esan behar dugu zenbakia inolako zalantzarik sortu gabe ikusi behar dela, herritarrek agenteekin harremanak normalean izaten dituzten distantziatik.
5.6. Ertzaintzaren Getxoko atxiloketa zentroa eta Portugaleteko Udaltzaingoaren zentroa, erakunde honek 2016an bisitatu dituena, oro har egokiak dira bere eginkizunerako, nahiz eta ez dituen adin txikikoentzako berariazko gelarik.
Arartekoak aurten bisitatu duen Zornotzako Udaltzaingoaren bulegoari dagokionez, udaltzainek gauzatzen dituzten atxiloketak Ertzaintzak bideratzen ditu, eta lehenengoak ziegarik ez duenez, Ertzaintzak zaintzen ditu atxilotuak Ertzaintzako bulegoetan.
Ertzaintzaren zentroak atxiloketen bideo-grabaketa sistema du, eraginkor izateko eduki behar dituen baldintza guztiak betetzen ez dituen arren. Ondorioz, sistemaren izaera bermatzailea mugatzen du horrek. Portugaleteko Udaltzaingoak, aldiz, ez du halako sistemarik ziegak dauden tokian.
Zornotzako Udaltzaingoak ez du aparteko libururik atxilotutako adingabeak erregistratzeko.
Bisitaldietan kontsultatu genituen atxiloketak, oro har, behar bezala zeuden bideratuta, horien erregistroak behar bezala beteta eta jarduerak arrazoizko denboran eginda, disfuntzio batzuk antzeman diren arren. Ertzaintzaren zentroan, ez zaio atxilotuari aktak edukitzen uzten atxiloketan zehar, urriaren 5eko 13/2015 Lege Organikoak hala ezarri duen arren. Gainera, gorputz-miaketa egiteko eta jasota uzteko modua, zentro bietan, zein Zornotzako Udaltzaingoaren zentroan, ez dator bat erakunde honen gomendioekin. Bisitatutako hiru zentroetako batean ere ez zaio atxilotuari ematen, atxiloketaren unean bertan, momentu horretan bere eskubideei buruz ahoz ematen zaion informazioa jasotzen duen dokumenturik, Arartekoak urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorrean adierazitako moduan (III.2. atala). Atxiloketa zentro bietan lege-laguntza ez da hasieratik ematen, gomendioan aipatutako moduan (III.1. atala).
Hiru zentroetan aztertu ziren identifikazioei dagokienez, burututako jarduerak ez ziren erregistro-liburuan jasota geratu, martxoaren 30eko 4/2015 Lege Organikoak, Herritarren Segurtasuna Babestekoak, hala eskatzen duen arren. Zentroetako batzuetan, ez ziren jasota uzten jardueren arrazoiak, inguruabarrak eta iraupena, legeak hala agindu arren. Udaltzaingoaren zentro bietan, ez ziren betetzen aipatutako legeak ezarritako betebeharra: hilean behin, Udaltzaingoaren bulegoetan egindako identifikazioen laburpen bat Fiskaltzara bidaltzea, bakoitzean erabilitako denbora adierazita.
5.7. Trafikoa eta Aparkalekua arautzen dituen Ordenantzak (TAO/OTA) ezarritako Bilboko TAO eremuko egoiliarren araubidetik zenbait ibilgailu baztertu dira, eta hori, iaz bezala, kexa jartzeko arrazoietako bat izan da 2016an.Arartekoak gomendioa eman dio udalari araubidean sar ditzala irizpide orokor batzuk (zerbitzuaren onuradunak diren ibilgailuen zehaztapenaren oinarri direnak) betetzen dituzten eta, erabilera partikularrerako ibilgailuak direnez, erabilera irizpide berberei erantzuten dieten ibilgailu guztiak, besteak beste, furgoneta jakin batzuk (Arartekoaren 2016ko martxoaren 8ko Ebazpena). Antzeko gomendioa egin dio Arartekoak Bilboko Udalari: aipatutako ordenantza azter dezala, enpresako ibilgailua esleituta duten eta aldi berean ibilgailu partikularra duten egoiliarrei araubideen artean bata ala bestea hautatzeko aukera emateko, horrela, egoiliarren araubideari onura atera diezaioten (Arartekoaren 2016ko maiatzaren 17ko Ebazpena). Gomendio horiek ez dira onartu.
2016an, berriz ere, zalantzan jarri da aipatutako ordenantzak ezartzen dituen baldintza: pertsona desgaituak ibilgailua gidatu behar izatea, desgaitasunen bat duten pertsonen ibilgailuak salbuespenezko araubidera bildu ahal izateko. Arartekoak bi gomendio eman zituen gai horren inguruan, hain zuzen, aipatutako araubidea hedatzeko eta ezinduentzako aparkaleku txartel bakarraren titularrak barnean hartzeko gomendatu zuen (Arartekoaren 2014ko urriaren 30eko Ebazpena eta urriaren 29ko 24/2004 Gomendioa). Bilboko Udalak ez zituen gomendio horiek onartu. Udalak ez du berriz pentsatu bere erabakia, erakunde honek hala eskatu arren. Izan ere, aurten gaiarekin loturiko kexa bat jaso dugu eta desgaitasuna duten pertsonentzako aparkatze-txartela arautzen duen martxoaren 22ko 50/2016 Dekretua onartu da, eta horiek hartu ditugu oinarri, eskaera egiteko.
5.8. Trafiko-istripuei buruzko polizia-txostenetan idatziz jaso behar da polizia-agenteek istripua ikusi duten ala ez. Era berean, istripua gertatzeko arrazoiaren gainean ezarritako hipotesia behar beste justifikatu behar da, hipotesi bat dela adierazita, agenteek hipotesia egiteko orduan kontuan hartu dituzten elementuak zehaztu behar dira, eta elementu horietatik egin den baloraziora iristeko arrazoiak azaldu, bai eragindakoek, bai txostenaren hartzaile izan daitezkeen beste pertsona batzuek zehatz jakin dezaten zer gertatu den. Era berean, funtsezkoa da istripuaren ikerketatik abiatuta udaltzainek egin duten hipotesiaren arrazoiak ere azaltzea. Erakunde honek aurten gainbegiratu dituen txostenek ez dituzte eskakizun horiek betetzen.
5.9. Erandioko Udalak onartu du Arartekoaren gomendioa, neurri egokiak har ditzala kale batean ezarritako oinezkoentzako araubidea, oinezkoentzako kale horrekin elkartzen den beste kale bateko espaloian aparkatzeko eta salgaien deskarga egiteko debekua, eta gune bietako bide-segurtasuna bermatzeko (Arartekoaren 2016ko otsailaren 22ko Ebazpena).
5.10. Aurreko urteetan bezala, trafikoaren arloan, zigortzeko araubidearekin zerikusia duten kexa batzuk jaso dira 2016an, honako gai hauek salatzeko: berriro ere, jakinarazpenak egiteko modua eta arau-hausteen froga, baita beste gai batzuk ere, adibidez, zehapena eragin duten egitateak eta bete ez den agindua –zigorra ezartzeko erabilitakoa– bat ez etortzea, edo formula estandarizatuak erabiltzea.